Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu (DKB / DID)

(DSM-5 Tanı Kodu: 300.14)

📌 Tanım

Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu (DKB), bireyin benliğinde iki veya daha fazla farklı kimlik ya da kişilik durumu bulunduğu ve bu kimliklerin zaman zaman davranış, bellek, algı ve düşünceler üzerinde kontrolü devraldığı, genellikle ciddi travmatik yaşantılarla ilişkili, karmaşık ve nadir görülen bir dissosiyatif bozukluktur. Kimlikler arasında geçiş bilinçli olmayabilir ve birey bu geçişlerin farkında olmayabilir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

1. Bireyde iki ya da daha fazla ayrı kişilik durumu ya da kimlik vardır.

• Her biri kendi algı, düşünce, ilişki ve davranış örüntüsüne sahiptir
  
  
• Bu durumlar, kişinin davranışlarını tekrar tekrar kontrol eder
  
  

1. Bu kimlik geçişleriyle ilişkili olarak, günlük olaylara, önemli kişisel bilgilere ve travmatik olaylara dair belirgin amnezi gözlenir.

• Bu unutkanlık sıradan unutkanlıktan fazladır
  
  

1. Belirtiler, bireyin sosyal, mesleki ya da diğer işlevsellik alanlarında belirgin sıkıntıya veya bozulmaya neden olur.
2. Durum, genel tıbbi bir duruma veya madde kullanımına (örn. nöbet bozuklukları, alkol, ilaç) bağlı değildir.
3. Durum, kültürel ya da dini uygulamalarla daha iyi açıklanamaz (örn. trans hali).

📈 Klinik Özellikler

• Kimlikler arasında geçiş bazen aniden, bazen stresle tetiklenir
  
  
• Her bir kimliğin adı, cinsiyeti, yaş aralığı, konuşma biçimi, dünya görüşü farklı olabilir
  
  
• “Amnezik boşluklar”: kişi yaptığı şeyleri, yaşadığı olayları hatırlamayabilir
  
  
• Bazı vakalarda “izleyici kimlik” ve “yönetici kimlik” gibi hiyerarşik yapılar olabilir
  
  
• Genellikle çocukluk döneminde yoğun fiziksel, cinsel veya duygusal istismar öyküsü vardır
  
  

📊 Yaygınlık ve Başlangıç

• Prevalans genel toplumda: %1’in altında (düşük ama tartışmalı)
  
  
• Kadınlarda erkeklerden daha sık teşhis edilir
  
  
• Belirtiler genellikle çocuklukta başlar, ancak tanı yetişkinlikte konur
  
  
• Tanı konana kadar yanlış tanı oranı yüksektir (örn. epilepsi, borderline kişilik bozukluğu)
  
  

🔍 Ayırıcı Tanılar

• Kompleks parsiyel epilepsi
  
  
• Psikotik bozukluklar (özellikle şizofreni): Ses duyma olabilir, ancak gerçeklik testi daha iyi korunur
  
  
• Borderline kişilik bozukluğu: Kimlikte değişkenlik olabilir, ancak ayrı ayrı kimlikler söz konusu değildir
  
  
• Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB): Dissosiyasyon olabilir ama kimlik bölünmesi yoktur
  
  
• Malingering (rol yapma): Zorlayıcı durumlarda dikkatle ayırt edilmelidir
  
  

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikoterapi (temel ve uzun soluklu müdahaledir)

• Aşamalandırılmış terapi modeli sıklıkla kullanılır:
  
  
  1. Güvenliğin sağlanması ve istikrar (stabilizasyon)
     
     
  2. Travmatik anıların işlenmesi
     
     
  3. Kimlikler arası bütünleşmenin desteklenmesi
     
     
• Travma odaklı terapi: EMDR, duygu düzenleme teknikleri
  
  
• İçsel iletişim becerileri geliştirme: kimlikler arası etkileşim düzenlenir
  
  

2. Farmakoterapi (eş tanılar için)

• Belirgin anksiyete, depresyon, uyku bozuklukları için SSRI’lar, sedatifler
  
  
• DID’e özgü bir ilaç yoktur, ancak destekleyici tedaviler önemlidir
  
  

3. Destekleyici Müdahaleler

• Aile veya partner eğitimi
  
  
• Kriz müdahale planlaması
  
  
• Gerektiğinde hastaneye yatış (özellikle kendine zarar riski varsa)
  
  

📚 Kaynakça

• American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.
  
  
• International Society for the Study of Trauma and Dissociation (2011). Guidelines for Treating Dissociative Identity Disorder in Adults.
  
  
• Brand, B. L., & Loewenstein, R. J. (2014). “Dissociative disorders: An overview.” Dialogues in Clinical Neuroscience, 16(3), 255–266.
  
  
• APA (2023). Dissociative Identity Disorder Resources. www.psychiatry.org

Dissosiyatif Amnezi

(DSM-5 Tanı Kodu: 300.12)

📌 Tanım

Dissosiyatif Amnezi, bireyin önemli kişisel bilgileri – özellikle travmatik ya da stresli olaylarla ilişkili olanları – unutmasıyla karakterize edilen bir bozukluktur. Bu unutkanlık nörolojik bir neden olmaksızın ve sıradan unutkanlıkla açıklanamayacak kadar belirgin ve yaygındır. Genellikle geri döndürülebilir bir hafıza kaybıdır ve kişilik duygusu korunur.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

1. Kişisel bilgilerin bir ya da daha fazlasına dair unutkanlık (genellikle travmatik ya da stresli nitelikte) – bu unutkanlık sıradan unutkanlıkla açıklanamaz.
2. Unutkanlık belirgin sıkıntıya veya işlevsellik kaybına yol açar.
3. Belirtiler madde kullanımı, nörolojik hastalıklar (ör. epilepsi, kafa travması) ya da başka bir tıbbi durumla açıklanamaz.
4. Belirtiler disosiyatif kimlik bozukluğu ile daha iyi açıklanamaz.

🧩 Alt Tip: Gezgin dissosiyatif amnezi (fuga durumu)

• Birey, kimliğini ve geçmişini unuturken bulunduğu yerden uzaklaşır
  
  
• Başka bir şehirde, bazen bambaşka bir kimlikle hayatını sürdürür
  
  
• Bu durum genellikle geçicidir, ancak geri döndüğünde kişi o süreci hatırlamaz
  
  

📈 Klinik Özellikler

• En sık karşılaşılan dissosiyatif bozukluktur
  
  
• Travma, savaş, doğal afet, cinsel saldırı gibi ağır stresörler sonrası ortaya çıkabilir
  
  
• Unutkanlık sınırlı bir zaman dilimiyle (lokalize amnezi), belirli olaylarla (seçici amnezi) ya da kişinin tüm kimliğiyle (genelleşmiş amnezi) ilgili olabilir
  
  
• Ani başlangıçlı, geçici ve geri dönebilir niteliktedir
  
  
• Birey, eksik olan bilgilerin farkında olmayabilir (içgörü zayıf)
  
  

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

• Toplumda net prevalans bilinmemekle birlikte ruh sağlığı kliniklerinde yaygındır
  
  
• Kadınlarda daha sık görülür
  
  
• Çocuklukta yaşanan ağır istismar öyküsü, travma öyküsü, depersonalizasyon eğilimi risk faktörleri arasındadır
  
  

🔍 Ayırıcı Tanılar

• Nörolojik amnezi (örn. epilepsi, beyin tümörü)
  
  
• Maddeye bağlı amnezi (alkol, sedatifler)
  
  
• Demans ve diğer nörokognitif bozukluklar
  
  
• Depresif bozukluklarda görülen dikkat eksikliğine bağlı unutkanlık
  
  
• Disosiyatif kimlik bozukluğu (DID): Kimlik geçişi ve daha karmaşık bellek bozuklukları bulunur
  
  

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikoterapi

• Travma odaklı bilişsel davranışçı terapi (TF-CBT)
  
  
• Psikodinamik terapi (travmatik içeriğe erişim sağlama)
  
  
• Hipnoterapi: Hafızaya erişimi kolaylaştırabilir, dikkatli kullanılmalıdır
  
  
• İfade odaklı yaklaşımlar: Kayıp belleğin parçalarının bütünleştirilmesi
  
  

2. Farmakoterapi

• Dissosiyatif amnezi için doğrudan farmakoterapi yoktur
  
  
• Eşlik eden depresyon, anksiyete bozuklukları varsa SSRI/SNRI’lar tercih edilebilir
  
  
• Uyku bozukluğu, disfori için destekleyici ilaçlar verilebilir
  
  

3. Destekleyici Müdahaleler

• Güvenli çevre oluşturma
  
  
• Aile danışmanlığı ve psiko-eğitim
  
  
• Günlük tutma, yapılandırılmış rutinler
  
  
• Hatırlatıcı nesne ve fotoğraflarla hafıza çalışmaları
  
  

📚 Kaynakça

• American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.
  
  
• Spiegel, D., & Cardeña, E. (1991). “Disintegrated experience: The dissociative disorders revisited.” Journal of Abnormal Psychology, 100(3), 366–378.
  
  
• Loewenstein, R. J. (2007). “Dissociative amnesia and dissociative fugue.” In Handbook of Clinical Neurology, 88, 613–630.
  
  
• APA (2023). Dissociative Amnesia. www.psychiatry.org

Depersonalizasyon / Derealizasyon Bozukluğu

(DSM-5 Tanı Kodu: 300.6)

📌 Tanım

Depersonalizasyon / Derealizasyon Bozukluğu, bireyin süreğen veya yineleyici biçimde kendisini ya da çevresini gerçek dışı, kopuk, yabancı ya da rüyadaymış gibi algılamasıyla karakterize edilen bir dissosiyatif bozukluktur. Bu bozuklukta gerçeklik testi bozulmaz; birey yaşadığı deneyimlerin gerçek olmadığını bilir ama buna rağmen o duyguyu engelleyemez.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

1. Kalıcı ya da yineleyici biçimde aşağıdaki belirtilerden biri veya her ikisi gözlenir:

• Depersonalizasyon: Kişinin kendi düşüncelerini, duygularını, bedenini veya davranışlarını dışarıdan izliyormuş gibi algılaması (örneğin “kendimi bir robot gibi hissediyorum”).
  
  
• Derealizasyon: Kişinin çevresini gerçek dışı, bulanık, rüyadaymış gibi ya da yapay hissetmesi.
  
  

1. Bu deneyimler sırasında gerçeklik testi korunur (birey, yaşadıklarının gerçek dışı bir algı olduğunu bilir).
2. Belirtiler, klinik açıdan belirgin sıkıntıya veya toplumsal, mesleki işlevsellikte bozulmaya neden olur.
3. Belirtiler bir maddenin (örn. uyuşturucu, ilaç) ya da nörolojik bir hastalığın etkisiyle açıklanamaz.
4. Belirtiler başka bir ruhsal bozuklukla daha iyi açıklanamaz (örn. şizofreni, panik bozukluğu, depresyon, travma sonrası stres bozukluğu).

📈 Klinik Özellikler

• Bireyler genellikle yaşadıkları bu durumu “gerçek dışı olma hissi”, “camın arkasındaymış gibi hissetme”, “bedenime yabancılaşma” şeklinde tarif eder
  
  
• Stresli yaşam olayları, uykusuzluk, anksiyete, madde kullanımı bu durumları tetikleyebilir
  
  
• Depersonalizasyon ve derealizasyon aynı anda görülebilir, ancak biri baskın olabilir
  
  
• Belirtiler saatler, günler, haftalar sürebilir; kronikleşebilir
  
  
• Genellikle birey içgörülüdür ve “delirdiğinden” korkar
  
  

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

• Yaşam boyu prevalans: %1–2
  
  
• Genellikle ergenlikte veya genç yetişkinlikte başlar
  
  
• Kadın ve erkeklerde benzer oranlarda görülür
  
  
• Çocukluk travması, duygusal ihmal, TSSB ve panik bozukluk eş tanısı yaygındır
  
  
• Kişilik özellikleri (obsesif, içe dönük yapılar) riski artırabilir
  
  

🔍 Ayırıcı Tanılar

• Şizofreni: Gerçeklik testi bozulur (hezeyan, halüsinasyon olabilir)
  
  
• Panik bozukluğu: Panik atak sırasında geçici derealizasyon olabilir ancak sürekli değildir
  
  
• TSSB: Travma hatıralarına bağlı geçici dissosiyatif belirtiler görülebilir
  
  
• Major depresyon: Duygusal kopukluk olabilir ancak yoğun gerçek dışılık hissi baskın değildir
  
  
• Nörolojik hastalıklar: Epilepsi, migren, beyin tümörleri dışlanmalıdır
  
  

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikoterapi

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT):
  
  
  • Felaketleştirme eğilimlerinin sorgulanması
    
    
  • Beden farkındalığını artırıcı egzersizler
    
    
  • Duygusal kaçınma ile başa çıkma stratejileri
    
    
• Farkındalık (mindfulness) temelli yaklaşımlar
  
  
• Travma odaklı terapiler: Eşlik eden travmalar varsa
  
  

2. Farmakoterapi (doğrudan etkili ilaç yoktur; eş tanılar hedeflenir)

• SSRI’lar / SNRI’lar: Eşlik eden depresyon ve anksiyete için
  
  
• Lamotrijin: Bazı araştırmalar sınırlı fayda bildirmiştir
  
  
• Naltrekson: Dissosiyasyon üzerine denemeler yapılmaktadır
  
  
• Benzodiazepinler: Kısa süreli, dikkatli kullanımda (anksiyete baskınsa)
  
  

3. Destekleyici Müdahaleler

• Uyku düzeni
  
  
• Kafein, alkol ve uyarıcılardan uzak durma
  
  
• Beden odaklı egzersizler
  
  
• Aile/çevre bilgilendirmesi
  
  

📚 Kaynakça

• American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.
  
  
• Sierra, M., & Berrios, G. E. (1997). “Depersonalization: A conceptual history.” History of Psychiatry, 8(30), 213–229.
  
  
• Hunter, E. C. M., Sierra, M., & David, A. S. (2004). “The epidemiology of depersonalization and derealization.” Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 39(1), 9–18.
  
  
• APA (2023). Depersonalization/Derealization Disorder Resources. www.psychiatry.org