Psikoloji Arşivi

İçerik

Şizofreni

(DSM-5 Tanı Kodu: 295.90)

📌 Tanım

Şizofreni, bireyin düşünce, algı, duygu ve davranışlarında derin bozulmalara yol açan ve yaşam boyu sürebilen, ciddi bir psikotik bozukluktur. Belirtiler; gerçeklikten kopma (sanrılar ve varsanılar), düşünce dağınıklığı, davranışsal düzensizlik ve negatif belirtilerle kendini gösterir. İşlevsellikte belirgin bozulma ile karakterizedir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. Aşağıdaki beş belirti alanından en az ikisi, 1 ay boyunca (veya tedavi ile daha kısa süre), en az biri ilk üç belirti arasında olmak üzere gözlenmelidir:
  1. Sanrılar

  2. Varsanılar (halüsinasyonlar)

  3. Dezorganize konuşma (mantık dışı, dağınık, tutarsız)

  4. Dezorganize veya katatonik davranış

  5. Negatif belirtiler (duygulanım küntlüğü, aloji, avolüsyon)

  1. Toplumsal, akademik veya mesleki işlevsellikte belirgin düşüş
  2. Süre: Bozukluğun toplam süresi en az 6 ay olmalı. Bu sürenin en az 1 ayında (ya da tedaviyle daha kısa sürede) aktif belirtiler olmalıdır.
  3. Şizoaffektif, depresif veya bipolar bozuklukla açıklanamaz.
  4. Madde veya tıbbi bir durumun doğrudan etkisiyle ortaya çıkmaz.
  5. Otizm ya da iletişim bozuklukları varsa, yalnızca sanrılar ve varsanılar da varsa bu tanı konur.

📊 Yaygınlık ve Başlangıç

  • Yaşam boyu yaygınlık: %0.3 – 0.7

  • Genellikle 15–35 yaş aralığında başlar

  • Erkeklerde daha erken ve daha şiddetli seyredebilir

  • Kadınlarda başlangıç yaşı daha geç ve prognoz genellikle daha iyidir

🔍 Klinik Belirtiler

Pozitif Belirtiler (fazla olanlar):

  • Sanrılar

  • Varsanılar

  • Konuşma ve düşünce dağınıklığı

  • Davranışsal düzensizlik

Negatif Belirtiler (eksik olanlar):

  • Duygusal küntlük (affektif yoksunluk)

  • Konuşmada yoksulluk (aloji)

  • Güdü eksikliği (avolüsyon)

  • Sosyal geri çekilme

Bilişsel Belirtiler:

  • Dikkat dağınıklığı

  • Bellek problemleri

  • Yargılama ve içgörü eksikliği

🧬 Nedenler ve Risk Faktörleri

  • Genetik yatkınlık (%10 birinci derece akrabada risk)

  • Prenatal komplikasyonlar (gebelikte enfeksiyonlar, doğum travması)

  • Nörobiyolojik faktörler (dopamin hipotezi, frontal korteks işlev bozukluğu)

  • Çevresel stresörler (kent yaşamı, göç, erken çocukluk travmaları)

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Farmakoterapi (ilaç tedavisi)

  • Antipsikotikler:

    • Klasik: Haloperidol

    • Atipik: Risperidon, olanzapin, aripiprazol, klozapin (tedaviye dirençli olgularda)

  • Yan etkiler: Ekstrapiramidal bulgular, metabolik sendrom, sedasyon

2. Psikososyal Müdahale

  • Bilişsel davranışçı terapi (psikotik belirtilerin yeniden yapılandırılması)

  • Aile terapisi ve psiko-eğitim

  • Sosyal beceri eğitimi

  • İş-uğraşı terapisi

  • Toplum temelli rehabilitasyon programları

📌 Seyir ve Prognoz

  • Belirtiler kronik olabilir, alevlenme ve remisyon dönemleri gözlenebilir

  • Tam iyileşme nadirdir; ancak düzenli tedavi ve sosyal destekle işlevsellik korunabilir

  • Tedaviye dirençli şizofrenide klozapin önerilir

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Tandon, R., Gaebel, W., et al. (2013). “Definition and description of schizophrenia in the DSM-5.” Schizophrenia Research, 150(1), 3–10.

  • Mueser, K. T., & Jeste, D. V. (2011). Clinical Handbook of Schizophrenia. Guilford Press.

  • APA (2023). Schizophrenia Overview. www.psychiatry.org



Şizofreniform Bozukluk

(DSM-5 Tanı Kodu: 295.40)

📌 Tanım

Şizofreniform bozukluk, şizofreniyle benzer psikotik belirtiler göstermesine rağmen, süre açısından daha kısa süren ve şizofreniden ayrılan bir psikotik bozukluktur. Belirtiler en az 1 ay, en fazla 6 ay sürer. Bu sürenin sonunda birey tamamen iyileşebilir ya da şizofreni tanısı alacak şekilde belirtiler devam edebilir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. Şizofrenide olduğu gibi, aşağıdaki belirtilerden en az iki tanesinin 1 ay boyunca (veya daha kısa süre, tedavi ile düzelmişse) görülmesi gerekir:
  1. Sanrılar

  2. Varsanılar (halüsinasyonlar)

  3. Dezorganize konuşma

  4. Dezorganize veya katatonik davranış

  5. Negatif belirtiler (örneğin: duygusal küntlük, konuşma azlığı)

En az bir belirti ilk üç maddeden biri olmalıdır.

  1. Belirtiler en az 1 ay, en fazla 6 ay sürmelidir.
    C. Şizoaffektif bozukluk ve duygudurum bozuklukları dışlanmalıdır.
    D. Belirtiler madde kullanımına veya genel tıbbi duruma bağlı olmamalıdır.

📊 Ayırıcı Noktalar (Şizofreni ile Karşılaştırma)

Özellik

Şizofreniform Bozukluk

Şizofreni

Belirti süresi

1–6 ay

En az 6 ay

İşlevsellik kaybı

Olabilir ya da olmayabilir

Genellikle belirgindir

Sonlanım

Tam iyileşme veya şizofreniye evrilme

Genellikle kronikleşir

🔍 Klinik Seyir

  • Hızlı başlangıçlı ve stresörle ilişkili şizofreniform vakalar genellikle daha iyi prognoz gösterir.

  • Bireylerin yaklaşık %60-80’i ilerleyen dönemde şizofreni tanısı alabilir.

  • İşlevsellik kaybının olmaması ve duygulanım belirtilerinin belirginliği iyi prognoz göstergeleridir.

🧬 Risk Faktörleri

  • Şizofreni ailesel öyküsü olan bireylerde görülme riski artar

  • Travmatik yaşam olayları, ani stres faktörleri ile tetiklenebilir

  • Nörogelişimsel kırılganlık zemininde ortaya çıkabilir

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Farmakoterapi

  • Antipsikotikler (özellikle atipik): Risperidon, olanzapin, aripiprazol

  • Semptomlara göre kısa dönem ilaç tedavisi uygulanabilir

2. Psikososyal Müdahaleler

  • Psikoeğitim (özellikle hastalık hakkında içgörü kazandırmak için)

  • Aile desteği ve danışmanlığı

  • Bilişsel davranışçı müdahaleler

  • İşlevselliği sürdürmek için destekleyici terapiler

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Tandon, R., Nasrallah, H. A., & Keshavan, M. S. (2009). “Schizophreniform Disorder.” Schizophrenia Research, 112(1), 10–18.

  • McGlashan, T. H. (2008). “Recovery style and outcome in schizophrenia.” Psychiatric Clinics of North America, 31(3), 547–560.

  • APA (2023). Schizophreniform Disorder Overview. www.psychiatry.org



Şizoaffektif Bozukluk

(DSM-5 Tanı Kodu: 295.70)

📌 Tanım

Şizoaffektif bozukluk, şizofreniye özgü psikotik belirtiler (sanrılar, varsanılar, dezorganize konuşma vb.) ile duygudurum bozukluklarına özgü belirtilerin (depresyon ya da mani) aynı hastalık döneminde birlikte görüldüğü bir bozukluktur. Tanının temel ayırt edici yönü, psikotik belirtilerin en az 2 hafta boyunca duygudurum belirtileri olmaksızın da varlığını sürdürmesidir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. Duygudurum bozukluğu (majör depresyon veya mani) ile birlikte şizofreninin aktif dönem belirtilerinin (A tanı ölçütleri) aynı anda bulunması:
     – Sanrılar, varsanılar, dezorganize konuşma vb.
  2. Psikotik belirtiler (sanrı, varsanı), duygudurum belirtileri olmadan en az 2 hafta süreyle görülür.
     – Bu kriter, şizofreniyle ayırıcı tanı için zorunludur.
  3. Duygudurum belirtileri, bozukluğun süresi boyunca toplam sürenin anlamlı bir bölümünü oluşturur.
  4. Madde kullanımına veya başka bir tıbbi duruma bağlı değildir.

📊 Alt Türler

  1. Bipolar Tip:
     – Manik dönemler (çoğunlukla) ve bazen majör depresif dönemle birlikte görülür.

  2. Depresif Tip:
     – Sadece majör depresif dönem ile birlikte görülür (manik dönem yoktur).

📈 Klinik Seyir ve Yaygınlık

  • Prevalans: %0.3–0.5 (şizofreniden daha nadir)

  • Kadınlarda daha sık görülür, özellikle depresif tip

  • Başlangıç yaşı genellikle genç yetişkinliktir

  • Şizofreniden daha iyi, duygudurum bozukluklarından daha kötü prognoza sahiptir

  • Hastalık seyri epizodik olabilir veya kronikleşebilir

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Şizofreni: Duygudurum belirtileri varsa bile toplam sürenin büyük bölümünü kapsamaz

  • Bipolar/depresyon + psikotik özellikler: Psikotik belirtiler sadece duygudurum epizoduyla sınırlıdır

  • Şizofreniform bozukluk

  • Maddelere bağlı psikotik bozukluklar

🧬 Etiyoloji ve Risk Faktörleri

  • Genetik yatkınlık (şizofreni veya bipolar bozukluk öyküsü olan bireylerde daha yaygın)

  • Nörobiyolojik faktörler (dopaminerjik ve serotonerjik düzensizlikler)

  • Psikososyal stresörler ve yaşam olayları tetikleyici olabilir

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Farmakoterapi

  • Antipsikotikler: Psikotik belirtiler için (örneğin risperidon, olanzapin)

  • Duygudurum düzenleyiciler: Lityum, valproat (bipolar tipte)

  • Antidepresanlar: Depresif tip için (fluoksetin, sertralin vb.)

2. Psikososyal Müdahaleler

  • Bilişsel davranışçı terapi (psikotik ve duygudurum semptomları için)

  • Aile eğitimi ve destek

  • Destekleyici terapi ve işlevsellik artırıcı müdahaleler

  • Hastaneye yatış gerekebilir (özellikle manik ya da intihar riski yüksek dönemlerde)

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Malaspina, D. et al. (2013). “Schizoaffective disorder: An overview and update.” Psychiatry Research, 205(1–2), 1–9.

  • Maj, M. (2009). “Validity and clinical utility of the schizoaffective disorder diagnosis.” World Psychiatry, 8(2), 78–83.

  • APA (2023). Schizoaffective Disorder Overview. www.psychiatry.org



Sanrısal Bozukluk

(DSM-5 Tanı Kodu: 297.1)

📌 Tanım

Sanrısal bozukluk, bireyin gerçeklikle uyumsuz, ancak sistematik biçimde yapılandırılmış ve süreklilik gösteren en az bir sanrısının, en az 1 ay boyunca sürmesiyle tanımlanan bir psikotik bozukluktur. Bu sanrılar dışında bireyin genel işlevselliği görece korunur ve varsanı, dezorganize konuşma ya da davranış gibi şizofrenik belirtiler baskın değildir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. En az 1 ay süreyle, bir veya daha fazla sanrının varlığı
    B. Şizofreni tanı kriteri karşılanmaz
     C. Sanrının etkisi dışında işlevsellik genellikle bozulmamıştır
     D. Varsanılar, davranış bozuklukları, düşünce dağınıklığı gibi şizofreniye özgü belirtiler belirgin değildir
     E. Sanrılar madde kullanımı veya başka bir tıbbi duruma bağlı değildir

🧩 Sanrı Türleri (DSM-5’e göre Alt Tipler)

  1. Erotomanik Tip:
     – Birinin (genellikle ünlü veya sosyal statüde biri) kendisine âşık olduğuna dair inanç

  2. Büyüklük (Grandiyöz) Tip:
     – Kişinin özel yetenekleri, gücü, keşifleri olduğuna dair sanrılar

  3. Kıskançlık Tipi:
     – Partnerin sadakatsiz olduğuna dair delilsiz, sabit inanç

  4. Perseküsyonel (İzlenme) Tip:
     – Kişinin zarar göreceğine, aldatıldığına, izlendiğine dair sabit düşünceler

  5. Somatik Tip:
     – Vücutla ilgili hatalı inançlar (ör. bir parazit bulaşmış, vücudu çürümüş gibi)

  6. Karışık Tip:
     – Birden fazla sanrı tipi birlikte

  7. Belirlenmemiş Tip:
     – Belirli bir tipe uymayan sanrılar

📈 Klinik Özellikler

  • Sanrılar genellikle mantıklı, sistematik ve organize görünümdedir

  • Sosyal işlevsellik bozulmadan sürebilir

  • Diğer psikiyatrik belirtiler genellikle sanrı içeriğine bağlı olarak ortaya çıkar

  • Hastalar nadiren psikiyatrik tedavi arar; genellikle çevrelerinden şikâyet gelir

  • Savunuculuk ve içgörü yoksunluğu yaygındır

📊 Yaygınlık ve Başlangıç

  • Yaşam boyu prevalans: %0.02–0.05

  • Başlangıç yaşı genellikle orta ve geç erişkinlik dönemidir

  • Kadın ve erkeklerde eşit oranlarda görülür

  • Erotomanik tip kadınlarda daha yaygındır

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Şizofreni (yaygın sanrı + varsanı, negatif belirtiler varsa)

  • Obsesif kompulsif bozukluk (obsesyonlar sanrıdan farklıdır – içgörü vardır)

  • Paranoid kişilik bozukluğu

  • Somatik semptom bozukluğu

  • Madde/ilaç kaynaklı psikotik bozukluk

  • Demans (özellikle geç başlangıçlı sanrılar)

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Farmakolojik Müdahale

  • Antipsikotikler: Risperidon, aripiprazol, olanzapin

  • Tedaviye dirençli vakalarda klozapin düşünülebilir

  • Tedavi uyumu genellikle düşüktür (içgörü eksikliği)

2. Psikoterapi

  • Bilişsel davranışçı terapi (BDT): Sanrılarla doğrudan çatışmadan, düşünce yapısını sorgulama

  • İçgörü çalışmaları

  • Aile danışmanlığı (özellikle çevre desteği azsa)

  • Zorla tedavi çoğu durumda önerilmez; işlevselliği bozan durumlarda yasal değerlendirme gerekebilir

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Kendler, K. S. (1980). “Delusional disorder: Clinical and biological perspectives.” Archives of General Psychiatry, 37(10), 1153–1160.

  • Munro, A. (1999). Delusional Disorder: Paranoia and Related Illnesses. Cambridge University Press.

  • APA (2023). Delusional Disorder Resources. www.psychiatry.org




Kısa Psikotik Bozukluk

(DSM-5 Tanı Kodu: 298.8)

📌 Tanım

Kısa Psikotik Bozukluk, ani başlangıçlı psikotik belirtilerin en az 1 gün, en fazla 1 ay sürdüğü ve tam iyileşmenin gerçekleştiği, genellikle stresörlerle ilişkilendirilen geçici bir psikotik bozukluktur. Bu bozukluk, diğer psikotik bozukluklara göre daha kısa sürelidir ve sıklıkla ilk psikotik atak olarak karşımıza çıkar.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. Aşağıdaki belirtilerden en az biri ilk üçten olmak üzere en az bir belirti, en az 1 gün, en fazla 1 ay sürer ve tam iyileşmeyle sonuçlanır:
  1. Sanrılar

  2. Varsanılar (halüsinasyonlar)

  3. Dezorganize konuşma

  4. Aşırı dezorganize ya da katatonik davranış

  1. Bozukluk şizofreni, şizoaffektif bozukluk veya duygudurum bozukluğu ile açıklanamaz.
  2. Madde kullanımı, ilaç etkisi veya genel tıbbi bir durumla ilişkili değildir.

🧩 Alt Tipler (DSM-5’e göre)

  1. Stresöre Tepki Olarak (Brief Reactive Psychosis):
     – Belirtiler, açık bir psikososyal stresör sonrasında ortaya çıkar (ör. travmatik kayıp, doğal afet, ciddi ayrılık)

  2. Stresöre Bağlı Olmayan:
     – Açık bir stresör saptanamaz

  3. Doğumla İlişkili Başlangıç:
     – Doğumdan sonraki ilk 4 hafta içinde başlar (postpartum psikotik atak)

📈 Klinik Özellikler

  • Başlangıç genellikle ani ve dramatiktir

  • Yoğun ajitasyon, dezorganize davranışlar, geçici hezeyanlar görülebilir

  • Çoğu hasta tamamen iyileşir

  • Bazı hastalarda daha sonra şizofreni veya şizoaffektif bozukluk gelişebilir

📊 Yaygınlık

  • Nadir görülen bir bozukluktur

  • Kadınlarda ve gelişmekte olan ülkelerde daha sık rapor edilmiştir

  • Genç erişkinlik dönemi (20–30 yaş) tipik başlangıç dönemidir

  • Doğum sonrası ilk atak olarak ortaya çıkabilir

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Şizofreniform bozukluk (süre 1–6 ay)

  • Şizofreni (süre en az 6 ay)

  • Madde/ilaç ilişkili psikotik bozukluk

  • Bipolar bozukluk (özellikle manik epizodda psikotik belirtilerle)

  • Dissosiyatif bozukluklar

  • Organik nedenli psikotik belirtiler

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Farmakoterapi

  • Kısa süreli antipsikotik ilaçlar (risperidon, olanzapin vb.)

  • Sakinleştirici ilaçlar (ajitasyon varsa)

  • Tedavi süresi belirtiler düzeldikten sonra kesilmeden önce birkaç hafta devam ettirilir

2. Psikososyal Müdahaleler

  • Güvenli ortam sağlama (yoğun anksiyete ve korku olabilir)

  • Kısa süreli psikoeğitim ve destekleyici terapi

  • Aile danışmanlığı

  • Psikotik atak sonrası içgörü kazandırma çalışmaları

  • Eğer stresör ilişkiliyse stres yönetimi eğitimi

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Tandon, R. et al. (2009). “Brief Psychotic Disorder.” Schizophrenia Research, 110(1), 66–70.

  • Fusar-Poli, P., & Nelson, B. (2014). “The clinical utility of brief psychotic episodes.” Psychological Medicine, 44(7), 1345–1351.

  • APA (2023). Brief Psychotic Disorder Overview. www.psychiatry.org




Katatoni ile İlişkili Bozukluklar

(DSM-5’te tanı olarak değil, belirti kümesi ve eş tanı olarak yer alır)

📌 Tanım

Katatoni, motor aktivitede aşırı azalma, artış ya da düzensizlik ile karakterize edilen, çeşitli ruhsal bozukluklara eşlik edebilen bir psikomotor sendromdur. Katatoni bir bozukluk değildir; şizofreni, duygudurum bozuklukları, tıbbi durumlar veya ilaç/madde kullanımı gibi birçok durumda gözlenebilir.

🧠 DSM-5’e Göre Katatoni 3 Şekilde Tanımlanabilir:

  1. Bir Ruhsal Bozukluğa Eşlik Eden Katatoni:
     – Şizofreni, bipolar bozukluk veya depresyon gibi bir tanıya ek olarak tanımlanır

  2. Tıbbi Bir Duruma Bağlı Katatoni:
     – Epilepsi, ensefalit, kafa travması gibi nörolojik ya da sistemik bir hastalıkla ilişkili

  3. Belirlenmemiş Katatoni:
     – Hiçbir ruhsal veya tıbbi durum tanımlanamamışsa (araştırma tanısı)

🔍 Tanı Kriterleri (DSM-5’e göre)

Aşağıdaki 12 belirtiden en az 3’ünün varlığı, katatoni tanısı için yeterlidir:

  1. Stupor: Dış uyarana tepki vermeme, hareketsizlik

  2. Katalepsi: Pozisyonun uzun süre korunması

  3. Vaksit fleksibilite (wax flexibility): Uzanmış bir pozisyonda kalma

  4. Mutizm: Konuşmamazlık

  5. Negativizm: Talimatlara ya da çevresel uyarana direnç

  6. Postür alma: İstenmeden uygunsuz pozisyon alma

  7. Mimik sabitleme (grimacing): Yüz ifadesinin anormal, sabit kalması

  8. Stereotipik hareketler: Anlamsız, tekrar eden hareketler

  9. Ajitasyon (organik neden olmadan)

  10. Ekolali: Duyduğu sözcükleri tekrar etme

  11. Ekopraksi: Gözlenen hareketleri taklit etme

  12. Mannerizm: Normal davranışların abartılı sunumu

📊 Klinik Özellikler

  • Hiperkinetik katatoni: Aşırı motor aktivite, ajitasyon

  • Hipokinetik katatoni (katatonik stupor): Donakalma, sessizlik

  • Karışık tip: Her iki uç arasında geçişler

📈 Yaygınlık

  • Katatoni, eskiden yalnızca şizofreniyle ilişkilendirilirdi

  • Günümüzde bipolar bozuklukta daha sık raporlanmaktadır

  • Genel psikiyatri servislerinde %5–10 oranında görülür

  • Tıbbi hastalıklarda da (ör. lupus, HIV, epilepsi) ortaya çıkabilir

🧬 Etiyoloji ve Risk Faktörleri

  • Nörotransmitter bozuklukları: GABA ve dopamin dengesizliği

  • Genetik yatkınlık

  • İlaç etkileri: Antipsikotiklerin aşırı kullanımı

  • Tıbbi durumlar: Nörolojik hastalıklar, enfeksiyonlar

🎯 Tedavi ve Müdahale

1. Farmakolojik Tedavi

  • Benzodiazepinler (özellikle lorazepam): Genellikle ilk seçenektir, tanıya da yardımcıdır (lorazepam testi)

  • Elektrokonvülsif Terapi (EKT): Tedaviye dirençli veya acil durumlar için çok etkilidir

  • Antipsikotikler: Genellikle dikkatli kullanılır; bazı durumlarda katatoniyi kötüleştirebilir

2. Destekleyici Yaklaşım

  • Güvenli ortam sağlanması

  • Beslenme ve hidrasyon desteği (çünkü sıvı ve yiyecek alımı bozulabilir)

  • Tıbbi nedenler araştırılmalı ve tedavi edilmelidir

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Şizofreni

  • Bipolar bozukluk (özellikle manik epizodlar)

  • Nöroleptik malign sendrom

  • Parkinson hastalığı

  • Deliryum

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Fink, M., & Taylor, M. A. (2009). Catatonia: A Clinician’s Guide to Diagnosis and Treatment. Cambridge University Press.

  • Sienaert, P. et al. (2014). “A clinical review of the treatment of catatonia.” Frontiers in Psychiatry, 5, 181.

  • APA (2023). Catatonia and Psychomotor Disturbances. www.psychiatry.org
Subscribe
Subscribe