Psikoloji Arşivi

İçerik

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB / PTSD)

(DSM-5 Tanı Kodu: 309.81)

📌 Tanım

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), bireyin doğrudan yaşamını tehdit eden ya da başkalarının yaşamını tehdit eden şiddetli travmatik bir olaya maruz kalması sonrası, bu olaya dair sürekli yeniden yaşantılamalar, kaçınma davranışları, bilişsel ve duygusal değişiklikler ile artmış uyarılmışlık tepkileri göstermesiyle tanımlanan psikiyatrik bir bozukluktur.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

A. Travmaya maruz kalma (en az biri):

  • Doğrudan yaşama tehdit eden olaylar yaşama

  • Başkasının travmasına tanıklık etme

  • Yakın birinin travmatik biçimde zarar gördüğünü öğrenme

  • Travmatik olaylara tekrar tekrar maruz kalma (ör. ilk müdahale ekipleri)

B. Yeniden yaşantılama belirtileri (en az 1):

  • Travmanın istemsiz şekilde tekrar yaşanması (flashback)

  • Travma içeren kabuslar

  • Travmayı hatırlatan uyaranlara yoğun psikolojik tepki

  • Fizyolojik tepkiler (terleme, kalp çarpıntısı)

C. Kaçınma belirtileri (en az 1):

  • Travmayı hatırlatan düşünce ve duygulardan kaçınma

  • Travmayı çağrıştıran durum ve kişilerden kaçınma

D. Bilişsel ve duygusal değişiklikler (en az 2):

  • Travmanın önemli yönlerini hatırlayamama

  • Kalıcı olumsuz inançlar (“Ben kötüyüm”, “Kimseye güvenilmez”)

  • Suçluluk, utanç, korku gibi olumsuz duygular

  • İlgi kaybı, yabancılaşma, pozitif duyguları hissedememe

E. Artmış uyarılmışlık belirtileri (en az 2):

  • Uyku bozuklukları

  • Sinirlilik, öfke patlamaları

  • Aşırı tetikte olma (hipervijilans)

  • Kolay irkilme

  • Dikkat ve konsantrasyon zorluğu

F. Belirtiler 1 aydan uzun sürmelidir.

G. Belirtiler belirgin sıkıntı veya işlevsellik kaybına neden olmalıdır.

📈 Klinik Özellikler

  • Belirtiler genellikle travmadan 3 ay içinde başlar, ancak gecikmiş başlangıç (6 ay sonra) da olabilir

  • Depresyon, madde kullanımı ve intihar riski sık eş tanılardır

  • Çocuklarda belirtiler regresyon, oyunlarda travmayı canlandırma ve davranışsal değişikliklerle görülebilir

  • Travmatik olayın şiddeti, süresi ve kişinin önceki psikolojik dayanıklılığı belirtilerin şiddetini etkiler

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

  • Yaşam boyu prevalans: %6–8

  • Kadınlarda daha yaygın

  • Risk faktörleri:

    • Önceki travmalar

    • Ruhsal hastalık öyküsü

    • Yetersiz sosyal destek

    • Erken yaşta travmaya maruz kalma

    • Travmatik olayın uzun sürmesi ya da tekrarlaması

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Akut stres bozukluğu (1 aydan kısa süren benzer belirtiler)

  • Anksiyete bozuklukları

  • Depresif bozukluklar

  • Psikotik bozukluklar (flashbackler hezeyanla karışabilir)

  • Travmatik beyin hasarı

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikoterapi (Birincil Tedavi Yöntemi)

  • Travma odaklı bilişsel davranışçı terapi (TF-CBT)

  • EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme)

  • Prolonged Exposure (Uzamış Maruz Bırakma Terapisi)

  • Bilişsel Yeniden Yapılandırma

  • Anlatı terapisi (özellikle çocuklarda)

2. Farmakoterapi

  • SSRI’lar: Sertralin, paroksetin (FDA onaylı)

  • SNRI’lar: Venlafaksin

  • Prazosin: Travma kabuslarının azaltılmasında kullanılır

  • Atipik antipsikotikler ve mood stabilizatörler: Dirençli vakalarda

3. Diğer Müdahaleler

  • Aile terapisi ve sosyal destek

  • Sanat ve beden odaklı terapiler

  • Meditasyon, yoga ve gevşeme egzersizleri

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

  • Bisson, J. I., & Andrew, M. (2007). “Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD).” Cochrane Database of Systematic Reviews

  • Foa, E. B., et al. (2008). Effective Treatments for PTSD. Guilford Press

  • APA (2023). Posttraumatic Stress Disorder Resources. www.psychiatry.org



Akut Stres Bozukluğu (ASD)

(DSM-5 Tanı Kodu: 308.3)

📌 Tanım

Akut Stres Bozukluğu (ASD), bireyin yaşamını tehdit eden ya da ağır travmatik bir olaya doğrudan veya dolaylı biçimde maruz kalması sonucunda gelişen ve travmadan sonraki 3 gün ile 1 ay arasında süren yoğun kaygı, dissosiyasyon, yeniden yaşantılama ve kaçınma belirtileriyle karakterize edilen geçici bir ruhsal bozukluktur. Süreç 1 ayı aşarsa Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) tanısı değerlendirilmelidir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

A. Birey aşağıdaki yollarla travmatik bir olaya maruz kalmıştır:

  1. Doğrudan travmatik olayı yaşamak

  2. Başkalarının yaşadığı travmatik olaya tanıklık etmek

  3. Yakın bir aile üyesinin ya da arkadaşının ciddi travma yaşadığını öğrenmek

  4. Travmatik olaylara sürekli veya aşırı biçimde maruz kalmak (örneğin: ilk müdahale çalışanları)

B. Travmadan sonraki 3 gün ila 1 ay arasında, aşağıdaki 5 belirti kümesinden toplamda en az 9 belirti gözlenmelidir:

  1. Yeniden yaşantılama:

    • Rahatsız edici anılar, flashback’ler, rüyalar, travma tetikleyicilerine yoğun tepki

  2. Olumsuz duygu durumu:

    • Sürekli negatif ruh hâli (korku, kaygı, suçluluk, utanç)

  3. Dissosiyatif belirtiler:

    • Gerçek dışılık hissi (derealizasyon), kendine yabancılaşma (depersonalizasyon), olayları hatırlayamama

  4. Kaçınma belirtileri:

    • Travmayı hatırlatan düşünce ve durumlardan kaçınma

  5. Artmış uyarılmışlık belirtileri:

    • Uyku güçlüğü, irritabilite, konsantrasyon zorluğu, tetikte olma, irkilme

C. Belirtiler travmadan en az 3 gün sonra başlar, 1 ayı geçmez.

D. Klinik açıdan belirgin sıkıntı ya da işlev kaybına neden olur.

E. Madde kullanımı, tıbbi durumlar ya da başka bir ruhsal bozuklukla açıklanamaz.

📈 Klinik Özellikler

  • Belirtiler travmadan hemen sonra başlayabilir

  • Çoğu bireyde belirtiler kendiliğinden düzelebilir, ancak bazıları TSSB’ye evrilir

  • Dissosiyasyon belirtileri, TSSB’ye kıyasla ASD’de daha belirgindir

  • Bireylerde aşırı tetikte olma, çevresel uyarıcılara abartılı tepki ve duygusal donukluk sık görülür

  • Müdahale edilmezse kronikleşebilir

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

  • Travma sonrası gelişme oranı: %10–20

  • Cinsel saldırı ve savaş deneyimi sonrası daha sık

  • Risk faktörleri:

    • Önceki ruhsal bozukluklar

    • Yetersiz sosyal destek

    • Dissosiyatif özelliklerin varlığı

    • Yoğun/uzun süren travmatik maruziyet

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Travma Sonrası Stres Bozukluğu (süre 1 ayı geçerse TSSB olarak değerlendirilir)

  • Panik bozukluğu

  • Anksiyete bozuklukları

  • Akut psikotik bozukluklar (sanrılar ve gerçeklikten kopma)

  • Travmatik beyin hasarı

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikolojik Müdahaleler (İlk Basamak)

  • Psikoeğitim: Normal stres tepkileri hakkında bilgilendirme

  • Bilişsel davranışçı terapi (BDT):

    • Maruz bırakma ve yeniden yapılandırma

    • Kaygı azaltma stratejileri

  • EMDR (göz hareketleriyle duyarsızlaştırma): Bazı çalışmalarda etkili bulunmuştur

2. Farmakoterapi (yalnızca gerekli durumlarda önerilir)

  • SSRI’lar: Şiddetli kaygı ve uyku sorunlarında kısa süreli kullanım

  • Prazosin: Kabus ve uykusuzluk için (travmaya bağlı)

  • Anksiyolitikler: Sınırlı süreyle dikkatli kullanım (bağımlılık riski!)

3. Destekleyici Müdahaleler

  • Krize müdahale ve güvenli ortam sağlama

  • Sosyal destek artırıcı girişimler

  • Gevşeme, nefes egzersizleri ve mindfulness teknikleri

  • Gerektiğinde aile ile çalışma

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

  • Bryant, R. A. (2011). “Acute stress disorder as a predictor of posttraumatic stress disorder.” Journal of Clinical Psychiatry, 72(2), 233–239.

  • Roberts, N. P., et al. (2009). “Psychological interventions for acute stress disorder.” Cochrane Database of Systematic Reviews.

  • APA (2023). Acute Stress Disorder Resources. www.psychiatry.org



Reaktif Bağlanma Bozukluğu (RAD)

(DSM-5 Tanı Kodu: 313.89)

📌 Tanım

Reaktif Bağlanma Bozukluğu, çocukluk döneminde gelişen, çocuğun birincil bakım verene karşı duygusal olarak geri çekilmiş ve yetersiz bağlanma davranışları sergilediği, genellikle ciddi ihmal, istismar veya bakım yoksunluğu sonrası ortaya çıkan bir bozukluktur. Bu çocuklar, destekleyici ilişkilere yanıt vermezler ve genellikle içe kapanıktırlar.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

A. Çocuk, birincil bakım verene karşı duygusal olarak geri çekilmiş davranışlar gösterir; aşağıdakilerden her ikisi de bulunur:

  1. Duygusal olarak rahatlatıcı destek aramaz.

  2. Sunulan destek girişimlerine yanıt vermez.

B. Sürekli olarak aşağıdaki duygusal ve sosyal bozulma örüntüleri gözlenir (en az iki):

  • Sosyal ve duygusal olarak sınırlı tepki verme

  • Pozitif duyguların kısıtlı ifadesi

  • Stresli durumlarda açıklanamaz irritabilite, üzüntü ya da korku

C. Çocuk ciddi bakım yetersizliğine maruz kalmıştır (en az biri):

  • Temel duygusal ihtiyaçların tutarlı biçimde karşılanmaması

  • Bakım değişikliklerinin sıklığı (farklı bakıcılar)

  • Kurum bakımında yetişme gibi kalıcı bağ kuramama ortamları

D. Belirtiler, bakım yetersizliğine doğrudan bağlıdır.

E. Belirtiler, otizm spektrum bozukluğu ile açıklanamaz.

F. Tanı 5 yaşından önce konmalıdır.

G. Gelişim yaşı en az 9 ay olmalıdır.

📈 Klinik Özellikler

  • Sosyal içe çekilme, ilgisizlik, bakım verene karşı tepkisizlik

  • Gülümsememe, dokunmadan hoşlanmama, yakınlık kuramama

  • Regresif davranışlar (alt ıslatma, bebeksi konuşma) görülebilir

  • Sıklıkla ağır ihmal öyküsü veya kurumsal bakım geçmişi vardır

  • Bağ kurma kapasitesi bozulmuştur, çevresel güvenlik sinyalleri algılanamaz

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

  • Genelde koruyucu bakım, yetimhane veya kurumsal ortamlar gibi yetersiz bakım koşullarında yetişen çocuklarda görülür

  • Toplumda yaygınlığı çok düşüktür (%1’in altı)

  • Erken yaşta travmatik deneyim ve bakım eksikliği temel risk faktörleridir

  • Erken tanı ve müdahale prognozu büyük oranda etkiler

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Otizm spektrum bozukluğu (ASD): RAD’de sosyal ilişkide geri çekilme durumsaldır ve bakım verenle ilişkilidir, ASD’de geneldir

  • Fiziksel ya da zihinsel gelişim geriliği

  • Depresyon (çocukluk çağı)

  • Posttravmatik stres bozukluğu (çocukluk)

  • Yaygın gelişimsel bozukluklar

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Temel Müdahale: Güvenli Bağlılık Geliştirme

  • Güvenli ve tutarlı bir bakım ortamı sağlama

  • Duygusal tepkilere duyarlı ebeveynlik eğitimi

  • Bağ kurma üzerine yapılandırılmış günlük rutinler

  • Ebeveyn-çocuk oyun temelli etkileşim terapileri

2. Psikoterapi

  • Çocuk-merkezli terapi

  • Oyun terapisi

  • Travma odaklı terapiler (geçmiş ihmalleri işlemeye yönelik)

  • Aile terapisi (özellikle koruyucu/aile yanında bakılan çocuklarda)

3. Destekleyici Girişimler

  • Okul ortamında gözlem ve destek

  • Ebeveyn eğitimi ve psikoeğitim

  • Gelişimsel değerlendirme ve gerekirse özel eğitim desteği

⚠️ Not: Cezalandırıcı ya da “ilişki kurmaya zorlayıcı” yaklaşımlardan kaçınılmalıdır.

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

  • Zeanah, C. H., & Gleason, M. M. (2015). “Annual Research Review: Attachment disorders in early childhood.” Journal of Child Psychology and Psychiatry, 56(3), 207–222.

  • Lyons-Ruth, K., & Jacobvitz, D. (2008). “Attachment disorganization: Genetic factors, parenting contexts, and developmental transformation.” Handbook of Attachment, 666–697.

  • APA (2023). Reactive Attachment Disorder Resources. www.psychiatry.org



Yaygın Katılımlı Bağlanma Bozukluğu (Disinhibited Social Engagement Disorder – DSED)

(DSM-5 Tanı Kodu: 313.89)

📌 Tanım

Yaygın Katılımlı Bağlanma Bozukluğu (DSED), küçük yaşta ciddi ihmal ve yetersiz bakım yaşamış çocukların, yabancılara karşı aşırı tanıdıkça davranışlar sergilediği, sağlıksız sosyal sınırlarla karakterize edilen bir bağlanma bozukluğudur. Bu çocuklar yabancılara karşı çekingenlik göstermeden yaklaşır, sosyal tehlikeleri fark edemez ve ebeveyn figüründen kolayca ayrılabilirler.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

A. Aşağıdaki en az ikisi gözlenmelidir:

  1. Tanımadığı yetişkinlere kolayca yaklaşır ve temas kurar

  2. Sosyal sınırları gözetmeden aşırı tanıdıkça davranışlar sergiler

  3. Güvenliğin tehlikede olabileceği yerlere rehber olmadan gider

  4. Bakım verenle temas kurmakta isteksizlik ya da umursamazlık

B. Bu davranışlar dürtüsellikten değil, sosyal bağlanmanın bozulmasından kaynaklanır.

C. Çocuk şu bakım yetersizliklerinden en az birine maruz kalmıştır:

  • Temel duygusal ihtiyaçların karşılanmaması

  • Sık bakım değişikliği (ör. farklı bakıcılar)

  • Kurum bakımında büyüme gibi ilişkisel yoksunluk ortamı

D. Belirtiler, bakım eksikliğine doğrudan bağlıdır.

E. Gelişim yaşı en az 9 ay olmalıdır.

📈 Klinik Özellikler

  • Çocuk yabancılara sarılma, el tutma, oturma, onlara sırlarını anlatma gibi sınır ihlalleri gösterebilir

  • Risk algısı düşüktür, çocuk yabancı biriyle kolayca uzaklaşabilir

  • Bu durum, çocuğun gelişimsel olarak beklendik “yabancıdan çekinme” davranışını sergilememesiyle dikkat çeker

  • Genellikle kurum bakımında büyümüş ya da çok sık bakıcı değişikliği yaşamış çocuklarda görülür

  • İlerleyen yaşlarda davranış sorunları, dikkat eksikliği ve sosyal kuralları ihlal etme gibi belirtilerle devam edebilir

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

  • Prevalans, risk altındaki çocuklarda (ör. yetimhane kökenli) %20’ye kadar çıkabilir

  • Toplum genelinde nadirdir

  • Risk faktörleri:

    • Erken çocukluk döneminde şiddetli duygusal ihmal

    • Kurumsal bakım, uzun süreli ebeveyn yoksunluğu

    • Yetersiz sosyal uyarı ve ilgi

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): DSED’de sosyal sınır ihlalleri bağlanma temellidir

  • Otizm Spektrum Bozukluğu: DSED’de sosyal ilgi vardır, otizmde sınırlı ve niteliksel olarak farklıdır

  • Reaktif Bağlanma Bozukluğu (RAD): DSED’de aşırı dışa dönüklük ve ilişki kurma isteği vardır, RAD’de içe çekilme

  • Davranım bozukluğu: Sosyal tehlike fark etmeme DSED için özgüdür, kasti sınır ihlali değil

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Temel Müdahale: Güvenli Bakım Ortamı

  • Sürekli ve duyarlı bir bakım ilişkisi kurmak

  • Bağlanma temelli ebeveyn eğitimi

  • Çocuğun sosyal sınırları anlaması için modelleme ve rehberlik

2. Psikoterapi

  • Oyun terapisi

  • Bağlanma temelli yaklaşımlar (ör. Theraplay, DDP)

  • Duygusal farkındalık çalışmaları

3. Destekleyici Girişimler

  • Okul destek hizmetleriyle iş birliği

  • Aile terapisi

  • Gerekirse davranışsal yapılandırma

⚠️ Not: Bu çocuklara cezalandırıcı, korkutucu ya da “koparma” amaçlı yaklaşımlar ciddi zarar verebilir.

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

  • Gleason, M. M., et al. (2011). “Reactive attachment disorder and disinhibited social engagement disorder.” Pediatrics, 129(2), e626–e638.

  • Zeanah, C. H., & Smyke, A. T. (2008). “Attachment disorders in family and social context.” Infant Mental Health Journal, 29(3), 219–233.

  • APA (2023). Disinhibited Social Engagement Disorder. www.psychiatry.org



Uyum Bozukluğu (Adjustment Disorder)

(DSM-5 Tanı Kodu: 309.0–309.9)

📌 Tanım

Uyum Bozukluğu, bireyin yaşamında ortaya çıkan belirgin bir stres etkenine (boşanma, iş kaybı, taşınma, hastalık vb.) aşırı tepki vermesiyle gelişen, belirtilerin ortaya çıkmasıyla birlikte işlevsellikte bozulmaya ve/veya duygusal sıkıntıya yol açan bir ruhsal bozukluktur. Bu bozukluk, genellikle geçici, ancak müdahale edilmediğinde daha ciddi psikiyatrik bozukluklara dönüşebilecek niteliktedir.

🧠 DSM-5 Tanı Kriterleri

  1. Tanımlanabilir bir psikososyal stresörün başlamasından sonraki 3 ay içinde, aşağıdaki belirtiler gelişir:
  1. Stresöre beklenenden fazla düzeyde psikolojik tepki (aşırı üzüntü, kaygı, öfke vb.)

  2. Bu tepki, bireyin işlevselliğini belirgin şekilde bozar (sosyal, akademik, mesleki alanlarda)

  1. Belirtiler başka bir ruhsal bozukluğun (örneğin majör depresyon ya da anksiyete bozukluğu) kriterlerini tam olarak karşılamaz.
  2. Belirtiler stresör ortadan kalktıktan sonra 6 aydan fazla sürmez (kalıcı stresörler hariç).

🧩 Alt Tipler (DSM-5’e göre)

  1. Depresif duygudurumla birlikte

  2. Anksiyete ile birlikte

  3. Karışık anksiyete ve depresif duygudurumla birlikte

  4. Davranış bozukluğu ile birlikte

  5. Karışık duygusal ve davranışsal bozulma ile birlikte

  6. Belirtilmeyen

📈 Klinik Özellikler

  • Belirtiler, çoğu zaman olaya aşırı duyarlılık, kontrol kaybı hissi, gelecek kaygısı gibi duygular içerir

  • Çocuklarda daha çok davranışsal tepkiler (öfkelenme, okuldan kaçma)

  • Yetişkinlerde depresif belirtiler, kaygı, sosyal çekilme ön plandadır

  • Travmatik olmayan ancak yaşamı değiştiren stresörlere (emeklilik, göç, doğum) karşı gelişebilir

  • Tanı sıklıkla geçici kriz dönemlerinde konur

📊 Yaygınlık ve Risk Faktörleri

  • Toplumda yaygınlık net bilinmemekle birlikte psikiyatri polikliniklerinde %5–20 oranında görülür

  • Kadınlarda daha yaygındır

  • Sosyal destek eksikliği, önceki ruhsal hastalık öyküsü, stresörün süresi ve şiddeti risk faktörleridir

🔍 Ayırıcı Tanılar

  • Majör depresif bozukluk (belirtiler daha uzun ve yaygındır)

  • Yaygın anksiyete bozukluğu

  • Travma sonrası stres bozukluğu (travmatik olay gereklidir)

  • Akut stres bozukluğu (travmatik olay sonrası gelişir)

  • Normal yas süreci

🎯 Müdahale ve Tedavi

1. Psikoterapi (ilk tercih)

  • Kriz müdahalesi ve destekleyici terapi

  • Bilişsel davranışçı terapi (BDT):

    • Olumsuz düşünce kalıplarının yeniden yapılandırılması

    • Gelecek planlaması ve problem çözme becerileri

  • Stres yönetimi ve gevşeme egzersizleri

  • Grup terapileri: Sosyal destek artırıcı

2. Farmakoterapi (gerektiğinde kısa süreli olarak)

  • Hafif-orta düzeyde anksiyolitikler (benzodiazepinler – kısa süreli!)

  • Belirgin depresif belirtiler varsa SSRI’lar

  • Uyku bozukluklarına yönelik müdahale (uyku hijyeni, gerekirse düşük doz antidepresanlar)

3. Sosyal Müdahaleler

  • Stresörün etkisini azaltmaya yönelik adımlar (örn. barınma, finansal destek, sosyal hizmet desteği)

  • Aile eğitimi ve danışmanlık

📚 Kaynakça

  • American Psychiatric Association. (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

  • Casey, P., & Bailey, S. (2011). “Adjustment disorders: the state of the art.” World Psychiatry, 10(1), 11–18.

  • Strain, J. J., & Friedman, M. J. (2011). Adjustment Disorders: From Controversy to Clinical Practice. Oxford University Press.

  • APA (2023). Adjustment Disorders Resources. www.psychiatry.org

 

Subscribe
Subscribe